Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Жолдауында ел халқының әл-ауқаты тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасымен тікелей байланысты екенін атап өткен болатын. Осыған орай, елімізде тұтынушылардың құқықтарын қорғау бағытында бірқатар іс-шаралар атқарылып келеді. Алайда, қоғамда тұтынушының құқығы ескерілмей жататын жағдайлар әлі де жиі кездесуде. Бұл мәселенің өзектілігі облысымызда жүргізілген әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде тағы бір мәрте дәлелденді.
Облыстық тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаментінің басшысы Еркін Елшібековтің айтуынша, халық әлі де сапасыз тауарлар мен қызметтерге жиі тап болады. Кепілдігі бар өнімнің мерзімі өтпей жатып жарамсыз болып шығуы, сапасыз қызмет көрсетілуі, сатушылардың тұтынушының наразылығына құлақ аспауы сынды мәселелер үйреншікті жайтқа айналған. Шетел тәжірибесінде тұтынушыға деген құрмет жоғары деңгейде — сапасыз тауар үшін кешірім сұрап, тауарды еш қиындықсыз қайта ауыстырып береді. Тұтынушының талабын орындау – бедел мен сенімді сақтаудың басты тетігі. Ал, бізде, өкінішке қарай, тұтынушының құқығы жиі еленбей, мәселе сотқа дейін баруы мүмкін.
Осы мәселені тереңірек зерттеу үшін Сауда және интеграция министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті еліміздің 20 өңірінде халық арасында арнайы әлеуметтік сауалнама жүргізген. Облысымызда сауалнамаға 1092 адам қатысқан. Халықтың тұтынушылық құқығы туралы хабардарлық деңгейін, қай салаларда құқық бұзушылықтар жиі кездесетінін және мемлекеттік бақылау органдарына деген сенімділікті анықтауға бағытталған зерттеу нәтижесіне сүйенсек, сауалнамаға қатысқандардың 91 пайызы Қазақстанда «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заң бар екенін білетін болып шықты. Тұрғындар арасында «тауардың сапасына құқық» және «келтірілген зиянның өтемін алу құқығы» жиі айтылса, кейбір құқық түрлері – мысалы, «айыппұл салу құқығы» әлі де кеңінен танылмаған.
Қызмет көрсету саласына келсек, көлік қатынасы ең көп сынға ұшыраған сала ретінде тіркелді. Қалалық көлік қызметіне қанағаттанбағандар – 84 пайыз, қалааралық қатынасқа наразылар – 70 пайыз. Автобустардың толып жүруі, жүргізушілердің дөрекілігі және санитарлық нормалардың сақталмауы жиі айтылған шағымдар қатарында. Сондай-ақ, әуе рейстерін тоқтатқан кезде ақшаның қайтарылмауы да тұрғындарды алаңдатып отыр. Ал, теміржол көлігіне қатысты респонденттердің 40 пайызы ғана наразы екенін айтқан.
Коммуналдық қызметтер саласында да халықтың көңілі толмауы байқалады. Жамбылдықтардың 72 пайызы сумен, 66 пайызы газбен, 44 пайызы электрмен жабдықтау қызметіне сын айтқан. Жылу қызметіне қатысты наразылық білдіргендер – 17 пайыз.
Білім және денсаулық сақтау саласы бойынша тұрғындардың 57 пайызы медициналық қызмет сапасына, 66 пайызы білім сапасына қанағаттанатынын білдірген. Ұялы байланыс қызметі де жоғары бағаланған – респонденттердің 80 пайызы бұл салада елеулі проблема жоқ екенін айтқан.
Банктерге келер болсақ, 55 пайыз адам бұл қызметтерге қанағаттанғанын білдірсе де, бұл республика бойынша орташа көрсеткіштен 6 пайызға төмен. Банктік қызметтерде ең жиі кездесетін бұзушылықтар – комиссиялық алымдарды негізсіз енгізу (33 пайыз) және несие рәсімдеу кезінде қажетсіз қосымша қызметтерді таңу (28 пайыз).
Қоғамдық тамақтандыру мен бөлшек сауда салаларында да белгілі бір проблемалар байқалады. Санитарлық нормалар мен сапасыз қызмет көрсету — басты шағымдар қатарында. Сауда орындарында тауар бағасының көрсетілгеннен өзгеше болуы да жиі кездесетін бұзушылықтың бірі ретінде аталды.
Сауалнама қорытындысы бойынша, тұтынушылардың 85 пайызы соңғы бір жылда құқықтарының бұзылуына тап болмағандарын айтқан. Ал, құқық бұзылған жағдайда, тұрғындардың 50 пайызы уәкілетті органға жүгінуге дайын екенін, 23 пайызы мәселені сот арқылы шешуге ниетті екенін білдірген. Тек 12 пайызы ғана мәселені өз күшімен шешуді жөн көрген. Бұл көрсеткіштер халықтың мемлекеттік органдарға деген сенімі артып келе жатқанын аңғартады.
Дегенмен, зерттеу нәтижелері тұтынушылардың құқықтық сауаттылығы әлі де жеткіліксіз екенін көрсетті. Мәселен, респонденттердің 82 пайызы тұтынушы мен кәсіпкер арасындағы қарым-қатынастың қандай заңмен реттелетінін білмейді. Ал, 57 пайызы ғана тұтынушылық құқықтар жайында қызығушылық танытып отыр.
Жалпы алғанда, облыс бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесінің қазіргі жай-күйіне респонденттердің 62 пайызы «жақсы» деген баға берген. Тұрғындардың 65 пайызы алдағы уақытта бұл салада оң өзгерістер болатынына сенімді.
Мұның барлығы тұтынушы мүддесін қорғау – мемлекет үшін басты міндеттердің бірі екенін тағы бір мәрте көрсетіп отыр. Алайда, халықтың құқықтық сауаттылығы мен белсенділігі артпайынша, бұл салада түбегейлі өзгерістер бола қоюы екіталай. Сондықтан тұтынушы да өз құқығын білуі, талап ете алуы және қажет болған жағдайда тиісті органдарға жүгінуді үйренуі қажет.
